|
ÐÝíèïò ãéá ôïõò íåêñïýò ôïõ ¶ïõóâéôò
Ομιλßα του Γιþργου ΤσιÜκαλου για την ΗμÝρα ΠÝνθους για το Ολοκαýτωμα των 50.000 Εβραßων της Θεσσαλονßκης.
ΙσραηλιτικÞ Κοινüτητα Θεσσαλονßκης, ΣυναγωγÞ Μοναστηριωτþν, 27 Απριλßου 2014.
Λßγες μÝρες μετÜ το θÜνατο της γυναßκας του και προαισθανüμενος το δικü του θÜνατο, αφοý δε μποροýσε να φανταστεß τη ζωÞ του χωρßς εκεßνη, καθþς εßχαν γνωριστεß και εßχαν αγαπηθεß πολý νÝοι, σχεδüν παιδιÜ ακüμη, στο γκÝτο της Βαρσοβßας, μαζß δραπÝτευσαν, κατÜφεραν μαζß να βγουν ζωντανοß απü τη ΜεγÜλη ΚαταστροφÞ και να φτÜσουν μαζß στην ηλικßα των 91 ετþν, λßγες μÝρες, λοιπüν, μετÜ το θÜνατο της γυναßκας του, και προαισθανüμενος το δικü του θÜνατο, ο μεγαλýτερος κριτικüς λογοτεχνßας παγκοσμßως, üπως Ýγραψε μια μεγÜλη βρετανικÞ εφημερßδα, ο ΜαρσÝλ ΡÜιχ Ρανßτσκι, γýρισε και εßπε στο γιο του: «Εßναι κÜτι εντελþς καινοýριο στην πρüσφατη ιστορßα της οικογÝνειÜς μας να Ýχουμε τÜφο üταν πεθÜνουμε. Οýτε οι γονεßς μου, οýτε οι γονεßς της μητÝρας σου, οýτε τ’ αδÝλφια μας, οýτε οι γονεßς των γονιþν μας δεν βρÞκαν τÜφο üταν Ýφυγαν απ’ αυτÞ τη ζωÞ».
¸τσι Þταν, πρÜγματι, üλοι τους εßχαν θανατωθεß στους θαλÜμους αερßων, τα σþματÜ τους κÜηκαν στους φοýρνους του ¶ουσβιτς, το τελευταßο που εßδε κανεßς απü τους συγγενεßς τους Þταν Ýνα καπνüς να βγαßνει απü τις καμινÜδες των κρεματορßων.
Γι’ αυτü, τα λüγια «εμεßς üμως θα Ýχουμε τÜφο üταν πεθÜνουμε» Þταν τα πιο παρηγορητικÜ λüγια που μποροýσε να πει Ýνας πατÝρας με αυτÞ την ιστορßα στο γιο του μπροστÜ στην πιο σκληρÞ και αναπüτρεπτη δοκιμασßα που üλοι οι Üνθρωποι κÜποτε Ýρχεται η στιγμÞ να βιþσουμε: το θÜνατο ενüς στενοý συγγενικοý αγαπημÝνου προσþπου.
Εßναι μια στιγμÞ απüλυτου κενοý γýρω μας και η γη χÜνεται κÜτω απü τα πüδια μας. Ενüς κενοý μÝσα μας, που πλημμυρßζει σιγÜ-σιγÜ απü ανεßπωτη, απερßγραπτη, μοναδικÞ στο εßδος της λýπη. Και μιας αßσθησης προσωπικÞς ευθýνης, συνÞθως Üδικα, üτι δεν κÜναμε üσα Ýπρεπε για ν’ αποτρÝψουμε το κακü. Αυτü ονομÜζουμε πÝνθος. Μια κατÜσταση, που αντÝχεται τις πρþτες þρες μüνο με τη συμμετοχÞ στην κηδεßα, δηλαδÞ την πρÜξη τελευταßας φροντßδας για το νεκρü, πρÜξη που μας επιτρÝπει να εßμαστε ακüμη μαζß και ταυτüχρονα να ετοιμÜζουμε με αγÜπη τον αιþνιο αποχωρισμü. Το πÝνθος εßναι κÜτι που παραμÝνει για πÜντα στη ζωÞ μας, αλλÜ απü κενü στην αρχÞ, που γεμßζει μüνο με λýπη, μεταβÜλλεται χρüνο με το χρüνο σε αγαπημÝνη ανÜμνηση και νοσταλγßα, πραγμÜτωση της συλλυπητÞριας ευχÞς προς τους τεθλιμμÝνους σε κÜθε κηδεßα «να ζÞσετε για να τους θυμÜστε και να τους μνημονεýετε».
ΑυτÞ την ýπαρξη πÝνθους, επιτÝλους ξανÜ στην ιστορßα της εβραúκÞς οικογÝνειÜς τους, κατÝγραψε παρÞγορα ο ΡÜιχ Ρανßτσκι μπροστÜ στο θÜνατο της αγαπημÝνης του Τüσια, κι αυτü το ßδιο επανÝλαβε δυο χρüνια αργüτερα ο γιος του στην κηδεßα του πατÝρα του, του ßδιου του ΡÜιχ Ρανßτσκι, μιλþντας τþρα στη δικÞ του κüρη. ¸τσι, η οικογÝνειÜ τους ενσωματþθηκε και πÜλι σ’ αυτü που εßναι η φυσικÞ μοßρα, η πορεßα και η εμπειρßα των ανθρþπων απü τüτε που υπÜρχει πολιτισμüς.
ΠÝνθος, κηδεßα, αγαπημÝνη ανÜμνηση και νοσταλγßα εßναι οι Ýννοιες που ορßζουν την αρχÞ του ανθρþπινου πολιτισμοý. Συγκßνηση κατÝλαβε τους επιστÞμονες πριν πολλÜ χρüνια üταν σε μια σπηλιÜ στο Shanidar του Βüρειου ΙρÜκ εξετÜζοντας λεßψανα ανθρþπων που ανÞκαν στο εßδος του ΝεÜνταρταλ και Ýζησαν πριν περßπου 50 χιλιÜδες χρüνια, διαπßστωσαν üτι εßχαν κηδευτεß με πολλÞ αγÜπη üπως αποδεßκνυαν τα λουλοýδια που εßχαν αποτεθεß στον τÜφο ενüς παιδιοý.
Πως üμως πενθεß και ποιος πενθεß εκατοντÜδες χιλιÜδες οικογÝνειες που χÜθηκαν χωρßς ν’ αφÞσουν κανÝναν πßσω τους και που δεν αξιþθηκαν οýτε μια σπιθαμÞ γης για να ισχýει και γι’ αυτÝς τουλÜχιστον η φρÜση των Αρχαßων «πÜσα γη τÜφος»; Ποιος αισθÜνεται, Ýστω και Üδικα, προσωπικÞ ευθýνη για το üτι δεν Ýκανε τα πÜντα þστε ν’ αποτραπεß το κακü;
ΑυτÞ την απÜντηση καλοýμαστε να δþσουμε εμεßς και η κοινωνßα ολüκληρη την ΗμÝρα ΠÝνθους για το Ολοκαýτωμα των Ýξι εκατομμυρßων δολοφονημÝνων Εβραßων της Ευρþπης -κι ανÜμεσÜ τους πενÞντα χιλιÜδες δικοß μας Üνθρωποι απü τη Θεσσαλονßκη- που δε γνþρισαν κηδεßα και οι περισσüτεροι απü αυτοýς δεν Üφησαν οýτε Ýναν συγγενÞ πßσω τους για να τους θυμÜται και να τους μνημονεýει, αλλÜ οýτε Ýνα, Ýστω ορφανü και χορταριασμÝνο, μνÞμα με το üνομÜ τους για να μας τους θυμßζει.
ΠολλÝς φορÝς στÜθηκα με δÝος στο εβραúκü νεκροταφεßο της ΠρÜγας. ΜνÞματα αιþνων, με τις επιτýμβιες πλÜκες τη μια πÜνω στην Üλλη και τα ονüματα των νεκρþν σε απüσταση μεταξý τους μüνο μερικþν εκατοστþν να θυμßζουν πüσοι Üνθρωποι Ýζησαν, δοýλεψαν, δημιοýργησαν, αγÜπησαν, γÝννησαν και μεγÜλωσαν παιδιÜ, γÝλασαν, Ýκλαψαν, υπüφεραν, πιθανüν ακüμη και να βασανßστηκαν, σ’ εκεßνο τον τüπο αλλÜ στο τÝλος αξιþθηκαν απü τους δικοýς τους και την κοινüτητÜ τους κηδεßα, τÜφο και πÝνθος.
Στη ΜεγÜλη ΣυναγωγÞ της ΒουδαπÝστης αισθÜνθηκα το ßδιο δÝος μπροστÜ στις παλιÝς επιτýμβιες πλÜκες που εßναι απλωμÝνες σε üλες τις γωνιÝς του κÞπου αντßκρυ απü Ýνα πανÝμορφο δÝντρο της ζωÞς. ¼μως εδþ εßναι παροýσα η ΜεγÜλη ΚαταστροφÞ: στις πιο πολλÝς απü τις νεüτερες πλÜκες διαφορετικÞ, φυσικÜ, η ημερομηνßα γÝννησης των νεκρþν αλλÜ ßδια η ημερομηνßα του θανÜτου τους: αυτÞ της μαζικÞς εξüντωσÞς τους στα στρατüπεδα του θανÜτου. Κι αυτÞ, μüνο για λßγα ονüματα. Πþς να γρÜψει κανεßς, και ποιος, τα ονüματα 600.000 ανθρþπων που χÜθηκαν στους θαλÜμους αερßων και στα κρεματüρια μÝσα σε εννÝα μÞνες;
Κι εδþ, στη ΝÝα ΙερουσαλÞμ, στην ΙερουσαλÞμ των Βαλκανßων, που να σταθþ με σεβασμü στη μνÞμη; Εδþ τι; Πως πενθεß αυτÞ η πüλη, που αγüγγυστα αποδÝχτηκε, πριν ακüμη χαθοýν οι Üνθρωποι, να χαθεß ο τüπος μνÞμης των προγüνων, εβραúκÜ μνÞματα διπλÜσια σε αριθμü απü εκεßνα της ΠρÜγας, 300 Ýως 500 χιλιÜδες τÜφοι που αγκÜλιαζαν για αιþνες τους νεκροýς της αρχαιüτερης εβραúκÞς κοινüτητας στην Ευρþπη; Πως και ποιος πενθεß εδþ; Ποιος αισθÜνεται, Ýστω και Üδικα, προσωπικÞ ευθýνη;
Ο μεγÜλος φιλüσοφος Theodor Adorno μÜς Üφησε παρακαταθÞκη Ýνα ερþτημα τερÜστιας σημασßας για την πορεßα της ανθρωπüτητας και του πολιτισμοý: ποια μπορεß και ποια πρÝπει να εßναι η ΑγωγÞ και η Παιδεßα των ανθρþπων μετÜ το ¶ουσβιτς; Τι ανθρþπους Ýρχονται να μορφþσουν τα σχολεßα μας; Τι εßδους πρüτυπα Ýρχεται να τιμÞσει η κοινωνßα μας; Ποιες αξßες και ποιες αρχÝς καλοýνται να καλλιεργÞσουν και να υπερασπιστοýν οι πολιτικοß μας θεσμοß; Τι επιστÞμονες θα βγÜζουν τα πανεπιστÞμιÜ μας; Πþς θα φτιÜξουμε τη ζωÞ μας μετÜ την εμπειρßα üτι ακüμη και το Ýγκλημα που δεν μποροýσε προηγουμÝνως να συλλÜβει ο νους κανενüς ανθρþπου Ýγινε πραγματικüτητα στο ¶ουσβιτς;
¶ουσβιτς, üχι μüνον ως üνομα του συγκεκριμÝνου τüπου αλλÜ ως κοινÞ ονομασßα üλων των τüπων μαρτυρßου και üλων των γεγονüτων που Ýκαναν τις λÝξεις «ολοκαýτωμα» και «Shoah» να σφραγßζουν τραγικÜ τον 20ο αιþνα.
Αν δεν καταλÜβουμε το ¶ουσβιτς, αν δεν πενθÞσουμε με την κυριολεκτικÞ Ýννοια της λÝξης, δηλαδÞ ως βαθειÜ συγκßνηση, αναζÞτηση προσωπικÞς ευθýνης και Üσβεστη μνÞμη, δεν θα μπορÝσουμε ποτÝ να κατανοÞσουμε ποια πρÝπει να εßναι η ΑγωγÞ και η Παιδεßα μας μετÜ το ¶ουσβιτς. Και τüτε, ως ανθρωπüτητα θα εßμαστε καταδικασμÝνοι να βιþνουμε ξανÜ και ξανÜ τη βαρβαρüτητα να νικÜει τον πολιτισμü και να φÝρνει ανεßπωτες καταστροφÝς στις κοινωνßες των ανθρþπων σ’ üλα τα μÞκη και τα πλÜτη του κüσμου.
Γιατß το ¶ουσβιτς μÜς Ýδειξε τι μπορεß να εßναι και τι μπορεß να κÜνει ο Üνθρωπος üταν εμφορεßται απü τις αρχÝς και τις ιδÝες του ρατσισμοý, του ναζισμοý και του αντισημιτισμοý.
Μας Ýδειξε ανθρþπους να γυρßζουν μετÜ τη δουλειÜ στην οικογÝνειÜ τους, να φιλοýν τρυφερÜ τη γυναßκα τους, να απολαμβÜνουν την πρüοδο των παιδιþν τους στη μουσικÞ και ως αντßδωρο να απαγγÝλουν απü στÞθους στßχους του ΟμÞρου στο πρωτüτυπο.
«ΕγγρÜμματοι Üνθρωποι», με διπλþματα και διδακτορικÜ, που πριν απολαýσουν τη βραδινÞ ανÜπαυση στην οικογÝνειÜ τους ολημερßς δοýλευαν συστηματικÜ, με πÜθος και με γνþση για να «βελτιþσουν» –üπως οι ßδιοι Ýλεγαν- την απüδοση των μηχανισμþν εξüντωσης αθþων ανθρþπων. ΧÜιδευαν και κανÜκευαν τα παιδιÜ τους, Ýχοντας προηγουμÝνως αποφασßσει üτι, για να εξοικονομεßται αÝριο και χρüνος, τα μικρÜ παιδιÜ των Εβραßων κρατουμÝνων δεν χρειαζüταν να οδηγοýνται προηγουμÝνως στους θαλÜμους αερßων για να θανατωθοýν αλλÜ μποροýσαν να ρßχνονται απευθεßας στους φοýρνους. «Ρßχνονταν στους φοýρνους ζωντανÜ, και οι κραυγÝς τους ακοýγονταν σ’ ολüκληρο το στρατüπεδο συγκÝντρωσης», εßπαν οι μÜρτυρες στη Δßκη της ΝυρεμβÝργης, αλλÜ αυτü ουδüλως ενοχλοýσε την οικογενειακÞ γαλÞνη των εγγρÜμματων δολοφüνων.
«ΕγγρÜμματοι Üνθρωποι», που επινοοýσαν σχÝδια για να εξαπατÞσουν και ν’ αποπλανÞσουν ακüμη και την τελευταßα στιγμÞ τα θýματÜ τους, Ýτσι þστε ανεμπüδιστα να μπορÝσουν να οδηγÞσουν στους θαλÜμους αερßων μερικÝς χιλιÜδες περισσüτερους ανθρþπους μÝσα σε μßα μÝρα. Με ψυχραιμßα και υπερηφÜνεια κατÝγραψε τα εξÞς ο διοικητÞς του ¶ουσβιτς Rudolf Höss: «Μßα απü τις βελτιþσεις μας σε σχÝση με την Treblinka Þταν üτι στην Treblinka τα θýματα γνþριζαν σχεδüν πÜντα üτι οδηγοýνταν στην εξüντωση, ενþ εμεßς στο ¶ουσβιτς κÜναμε τον κüπο να τα ξεγελÜσουμε αφÞνοντÜς τα να πιστεýουν üτι πηγαßνουν σε μια διαδικασßα απαλλαγÞς απü τις ψεßρες. ΦυσικÜ, συχνÜ αντιλαμβÜνονταν τις πραγματικÝς προθÝσεις μας και γι‘ αυτü μερικÝς φορÝς εßχαμε ταραχÝς και δυσκολßες. Πολý συχνÜ κÜποιες γυναßκες προσπαθοýσαν να κρýψουν τα παιδιÜ τους κÜτω απü τα ροýχα (που Üφηναν Ýξω üταν ξεντýνονταν για να μπουν μετÜ στους θαλÜμους αερßων) üμως üταν τα βρßσκαμε τα στÝλναμε βεβαßως κι αυτÜ για να εξοντωθοýν».
«ΕγγρÜμματοι Üνθρωποι», αφιερωμÝνοι, üπως ισχυρßζονταν, στην πρüοδο της επιστÞμης, με το δικü τους τρüπο που βλÝπουμε στο εξÞς απüσπασμα σχετικÞς Ýκθεσης: «ΥπÜρχουν συλλογÝς κρανßων σχεδüν απ’ üλες τις φυλÝς και üλους τους λαοýς. Μüνο απü τους Εβραßους τα κρανßα που Ýχουμε εßναι τüσο λßγα, þστε η επεξεργασßα τους δεν επιτρÝπει ασφαλÞ επιστημονικÜ αποτελÝσματα. ¼μως σÞμερα ο πüλεμος προσφÝρει την ευκαιρßα να καλυφθοýν αυτÝς οι ελλεßψεις».
Με τα λüγια αυτÜ ο August Hirt, καθηγητÞς Πανεπιστημßου, εισηγεßται στον αρχηγü των SS Heinrich Himmler, στις 9 Φεβρουαρßου 1942, τη δημιουργßα συλλογÞς εβραúκþν κρανßων στο Reichsuniversität (στο ΠανεπιστÞμιο του ΡÜιχ) στο Στρασβοýργο. Και μετÜ απü µια λεπτομερÞ περιγραφÞ των μεθüδων και των τεχνικþν που Ýπρεπε να ακολουθηθοýν απü το στρατü και την αστυνομßα þστε να βρεθεß το «κατÜλληλο υλικü», καταλÞγει: «Ο επιτετραμμÝνος µε την εξασφÜλιση του υλικοý, πρÝπει να βγÜλει φωτογραφßες, να πραγματοποιÞσει µια σειρÜ καθορισμÝνων ανθρωπολογικþν μετρÞσεων και να καταγρÜψει την καταγωγÞ, την ημερομηνßα γÝννησης και Üλλα προσωπικÜ δεδομÝνα. ΜετÜ, ακολουθεß η θανÜτωση του Εβραßου, κατÜ την οποßα δεν επιτρÝπεται να τραυματιστεß το κεφÜλι, και κατüπιν ο επιτετραμμÝνος αποχωρßζει το κεφÜλι απü το σþμα, το τοποθετεß σε ειδικÜ για το σκοπü αυτü κατασκευασμÝνο μεταλλικü δοχεßο που κλεßνει πολý καλÜ και εμπεριÝχει συντηρητικü υγρü, και το αποστÝλλει στον τüπο προορισμοý».
Πριν 19 χρüνια, στις 9 ΜαÀου του 1995, με αφορμÞ τα 50 χρüνια απü το τÝλος του Β’ Παγκüσμιου ΠολÝμου προσκλÞθηκα για μια σχετικÞ διÜλεξη στο ΔÞμο ΧαλÜστρας. ΑφιÝρωσα την ομιλßα μου σ’ αυτÝς τις θηριωδßες που απü τους Ναζß ονομÜστηκαν «επιστημονικÜ πειρÜματα», δεßχνοντας üτι üλα αυτÜ Þταν αποτÝλεσμα της ναζιστικÞς, ρατσιστικÞς και αντισημιτικÞς ιδεολογßας που εßχε καλλιεργηθεß για πολλÜ χρüνια στο χþρο της επιστÞμης και με το Χßτλερ Ýγινε κυρßαρχη στο χþρο της πολιτικÞς.
¼ταν τÝλειωσα, με πλησßασαν δýο Üνδρες που βρισκüταν στο ακροατÞριο και ο Ýνας απ’ αυτοýς μου εßπε: «¹μουν εκεß, με μÝτρησαν αλλÜ εßχα την τýχη να μη με επιλÝξουν». ¹ταν ο κýριος ΧÜιντς Κοýνιο και ο τüσο πρüωρα χαμÝνος ΑλβÝρτος Ναρ. ¸τσι πληροφορÞθηκα üτι το Ýγκλημα για το οποßο εßχα μιλÞσει τüσες φορÝς στους φοιτητÝς και στις φοιτÞτριÝς μου, τüσο εδþ üσο και παλιüτερα στη Γερμανßα, μπορεß να αφοροýσε και τους δικοýς μου συμπατριþτες της Θεσσαλονßκης. Λßγα χρüνια αργüτερα, χÜρη στις Ýρευνες του Hans-Joachim Lang, τα θýματα απÝκτησαν üνομα, και, πρÜγματι, τα περισσüτερα Þταν απü τη δικÞ μας πüλη.
«Γιατß, κýριε, αυτÜ δεν τα μαθαßνουμε στα τüσα μαθÞματα που κÜνουμε δþδεκα χρüνια στο σχολεßο;» εßναι η ερþτηση που δÝχομαι κÜθε φορÜ στις ομιλßες μου στα Λýκεια και στα ΓυμνÜσια της χþρας. Γιατß Üραγε; ΥπÜρχουν τüσα πολλÜ σημαντικüτερα θÝματα στην Παιδεßα ακüμη και μετÜ το ¶ουσβιτς, þστε αυτü το θÝμα να μη βρßσκει στα αναλυτικÜ προγρÜμματα των σχολεßων μας τη θÝση που του αρμüζει;
Μερικοß θεωροýν üτι δεν εßναι θÝματα που αφοροýν και ενδιαφÝρουν τους νÝους ανθρþπους και Üλλοι φοβοýνται üτι αυτÜ τα θÝματα μπορεß να ξεπερνοýν τις αντοχÝς των παιδιþν. Η εμπειρßα μου λÝει üτι κÜνουν λÜθος.
Εδþ και 28 χρüνια, απü τüτε που ξεκßνησε τη λειτουργßα του το Παιδαγωγικü ΤμÞμα της Θεσσαλονßκης, στο πλαßσιο του μαθÞματüς μου της αντιρατσιστικÞς εκπαßδευσης, κÜθε εξÜμηνο οι φοιτητÝς και οι φοιτÞτριÝς μου Ýρχονται αντιμÝτωποι με ταινßες απü την απελευθÝρωση του ¶ουσβιτς και του Buchenwald. Εßναι αλÞθεια üτι κι εγþ ο ßδιος αναρωτÞθηκα στην αρχÞ, και απü τüτε πολý συχνÜ ρωτÞθηκα απü Üλλους, αν Ýχω το δικαßωμα να εκθÝτω 18χρονα, 19χρονα, 20χρονα ανυποψßαστα παιδιÜ στις σκηνÝς εκεßνες, παρÝχοντÜς τους μüνο το δικαßωμα ενüς μικροý διαλεßμματος μετÜ για να μπορÝσουν ξανÜ να αναπνεýσουν και να διαχειριστοýν τη συγκßνηση και τα δÜκρυÜ τους. 28 γενιÝς φοιτητþν και φοιτητριþν, δηλαδÞ μερικÝς χιλιÜδες δασκÜλων που διδÜσκουν σÞμερα στα σχολεßα, αντÝκρουαν την προσωπικÞ μου ανασφÜλεια λÝγοντας: «Το ερþτημα δεν εßναι εÜν Ýχετε το δικαßωμα να μας εκθÝτετε στις βασανιστικÝς αυτÝς σκηνÝς του πüνου και του θανÜτου, το ερþτημα εßναι εÜν Ýχετε το δικαßωμα να μας στερεßτε αυτÞ τη γνþση κι αυτü το βßωμα, και η απÜντησÞ μας εßναι: ¼χι, δεν το Ýχετε». Και Ýχουν προφανþς δßκιο, επειδÞ τα παιδιÜ Ýχουν δικαßωμα να βιþνου&a |