Δεν υπάρχουν ωστόσο σαφείς ενδείξεις για την εγκατάσταση των πρώτων Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, που εικάζεται ότι έφθασαν γύρω στο 140 π.Χ., προερχόμενοι από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Δεν διαθέτουμε όμως οποιαδήποτε μαρτυρία ή στοιχείο, που θα μας επέτρεπε να τεκμηριώσουμε το σημαντικό αυτό γεγονός που εξακολουθεί να παραμένει ως τώρα άλυτο ιστορικό πρόβλημα.
Η αρχαία εκείνη εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αποτελούσε τυπικό δείγμα ιουδαϊκής παροικίας σε μια μεσογειακή μεγαλούπολη των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων.

Τα μέλη της, οι ονομαζόμενοι "Ρωμανιώτες", είχαν υιοθετήσει την ελληνική γλώσσα διατηρώντας ταυτόχρονα και αρκετά στοιχεία εβραϊκής ή αραμαϊκής προέλευσης, καθώς και την εβραϊκή γραφή. Αυτή λοιπόν, την οργανωμένη εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης των πρώτων μεταχριστιανικών χρόνων, θα επισκεφθεί ο Απόστολος Παύλος. Και στο οδοιπορικό του, θα συναντήσουμε και την πρώτη γραπτή μαρτυρία για την εβραϊκή παρουσία στην πόλη.

Σύμφωνα με την παράδοση, η αρχαιότερη συναγωγή της Θεσσαλονίκης, όπου πιθανότατα κήρυξε ο Απόστολος Παύλος, ονομαζόταν "Έτς Αχαΐμ" (Δέντρο της ζωής). Η συναγωγή αυτή, στην περίοδο της τουρκοκρατίας και μέχρι την πυρκαγιά του 1917, βρισκόταν περίπου στη συμβολή των σημερινών οδών Δημοσθένους και Καλαποθάκη, δηλαδή κοντά στο λιμάνι.

Είναι λοιπόν γνωστό, ότι στη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης γνώρισαν ένα καθεστώς ευρύτατης αυτονομίας. Αργότερα, με τη διαίρεση του Ρωμαϊκού κράτους σε ανατολικό και δυτικό, ορισμένοι Βυζαντινοί αυτοκράτορες ασχολούνται με τους Εβραίους, επιβάλοντάς τους ειδικές φορολογίες ή περιοριστικά μέτρα στην άσκηση της λατρείας τους. Δεν έλειψαν και κάποιες προσπάθειες εκχριστιανισμού που δεν απέδωσαν σπουδαία αποτελέσματα, αφού αποδοκιμάστηκαν ακόμα και από οικουμενικές συνόδους, όπου διακηρύχθηκε συχνά ότι οι Εβραίοι δικαιούνται να ζουν ελεύθερα και σύμφωνα με τις επιταγές της θρησκείας τους.
Η μεσοβυζαντινή Θεσσαλονίκη ακμάζει παρά τους πολέμους που διεξάγονται στον περίγυρο της και τις διαδοχικές επιδρομές των Σλάβων και των Βουλγάρων. Ο πληθυσμός της ξεπερνά τους 100.000 κατοίκους στα μέσα του 12ου αιώνα. Τότε περίπου (1159) ξεκινά από τη Σαραγόσσα της Ισπανίας ο ραβίνος Βενιαμίν της Τουδέλας για ένα μεγάλο ταξίδι που θα κρατήσει πάνω από δεκατρία χρόνια φτάνει στη Θεσσαλονίκη, απ' όπου σημειώνει: "Ύστερα από διήμερο θαλασσινό ταξίδι φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη, μεγάλη παραλιακή πολιτεία που έχτισε ο βασιλιάς Σέλευκος ένας από τους τέσσερις διαδόχους του Αλεξάνδρου. Εδώ ζουν 500 Εβραίοι, με επικεφαλής τον ραβίνο Σαμουήλ και τους γιους του που διακρίνονται για τη μόρφωση τους. Εκτός απ' αυτόν, ζουν εκεί και οι ραβίνοι Σαμπετάι, Ηλίας και Μιχαήλ και άλλοι εξόριστοι Εβραίοι που είναι ειδικοί τεχνίτες".

Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, η Θεσσαλονίκη θα δοκιμαστεί από την πολιορκία και την καταστροφή της από τους Νορμανδούς (1185), την κατάληψη της από τους Φράγκους της Δ' Σταυροφορίας (1204) και τις ανακαταλήψεις της αρχικά από το Δεσποτάτο της Ηπείρου (1224) και στη συνέχεια από την αυτοκρατορία της Νίκαιας (1246). Θα ακολουθήσουν επιδρομές Σέρβων, Βουλγάρων, Καταλανών, η επανάσταση των Ζηλωτών (1342 - 1349) και η πρώτη άλωση της από τους Τούρκους (1387).
Στο περιθώριο των γεγονότων αυτών, σημειώνεται το 1376, και η πρώτη εγκατάσταση στη Θεσσαλονίκη των Εβραίων Ασκεναζίμ, που έρχονται διωγμένοι από την Ουγγαρία και τη Γερμανία. Οι αφίξεις των Ασκεναζίμ θα συνεχιστούν σ' όλη τη διάρκεια του 15ου αιώνα.

Το 1394 θα εγκατασταθεί στην Θεσσαλονίκη και μια μικρή ομάδα Εβραίων από την Προβηγκία, ενώ κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1423 - 1430), θα διευρυνθεί η εγκατάσταση Εβραίων από την Ιταλία και από τη Σικελία, που θα ιδρύσουν νέες συναγωγές σχηματίζοντας, με τη σειρά τους, τη δική τους ιδιαίτερη κοινότητα.
Ο στρατός του Σουλτάνου Μουράτ του Β' θα εμφανιστεί μπροστά στις πύλες το πρωί της Κυριακής 26 Μαρτίου 1430. Και η Θεσσαλονίκη θα πέσει ύστερα από τριήμερη πολιορκία. Την είσοδο των Τούρκων θα ακολουθήσει γενική λεηλασία, σφαγή και αιχμαλωσία των κατοίκων της. Ο Σουλτάνος θα αναγκασθεί να επέμβει προσωπικά, για να βάλει το τέλος στην αιματοχυσία και τους εξανδραποδισμούς, θα απελευθερώσει ο ίδιος, με έξοδα του, αρκετούς αιχμαλώτους και θα μεριμνήσει για τον εποικισμό και το ξαναζωντάνεμα της Θεσσαλονίκης μεταφέροντας Τούρκους από τα Γιαννιτσά, αλλά και Χριστιανούς, στους οποίους παραχωρεί διάφορα προνόμια όπως απαλλαγές από ορισμένους φόρους και κοινοτική αυτοδιοίκηση. Όλα αυτά όμως μπορούν να χαρακτηρισθούν σαν προϊστορία του Εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης.

Το καθοριστικό γεγονός για τις τύχες όχι μόνο της Εβραϊκής Κοινότητας, αλλά και ολόκληρης της πόλης είναι η εγκατάσταση αυτή 15 - 20.000 Ισπανοεβραίων από το 1492, που βρίσκοντας άσυλο στη Μακεδονική πρωτεύουσα θα της δώσουν μια καινούρια φυσιογνωμία.

Το γεγονός που καθόρισε την πολιτική των Ισπανών απέναντι στους Εβραίους ήταν η Reconquista, ο πόλεμος για την ανακατάλυψη της Ιβηρικής από τους Αραβες, που είχαν εδραιωθεί εκεί από τις αρχές του 8ου αιώνα. Η Reconquista τερματίζεται στις 2 Ιανουαρίου 1492, όταν καταλύεται οριστικά το Αραβικό Κράτος της Γρανάδας. Και τότε ακριβώς αίρονται οι εθνικές, πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες που είχαν επιβάλλει την ως τότε ανοχή απέναντι στις μειονότητες και την έλλειψη κάθε μορφής θρησκευτικής ή φυλετικής μισαλλοδοξίας, Ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα, "οι Ισπανοί βασιλιάδες των τριών θρησκειών", όπως επιθυμούσαν να τους λένε στη διάρκεια του πολέμου, μεταβάλλονται τώρα σε αποκλειστικά "καθολικούς βασιλιάδες".

Έτσι φτάνουμε στο μοιραίο 1492. Βασιλικό διάταγμα της 13ης Μαρτίου της χρονιάς αυτής επιβάλλει σ' όλους τους Εβραίους να ασπαστούν το χριστιανισμό ή να εγκαταλείψουν τη χώρα το αργότερο μέχρι τον επόμενο Αύγουστο.
Υπολογίζεται ότι γύρω στους 50.000 Εβραίοι βαφτίστηκαν επιφανειακά και παρέμειναν στην Ισπανία. Οι υπόλοιποι, πάνω από 250.000, προτίμησαν το δρόμο της εξορίας. Μερικοί πήραν το δρόμο κατά το βορρά, Γαλλία, Αγγλία, κάτω χώρες. Αλλοι προτίμησαν την Ιταλία ή τη Βόρεια Αφρική. Οι πιο πολλοί όμως εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Β', παρακινημένος από τον αρχιρραβίνο της Κωνσταντινούπολης Ελιγιά Καψάλη, τους άνοιξε τις πύλες της επικράτειας του και διέταξε τους κατά τόπους διοικητές να τους δεχθούν εγκάρδια και να διευκολύνουν την εγκατάσταση
"Έτσι οι Ισπανοεβραίοι, οι ονομαζόμενοι Σεφαραδίμ, θα εγκατασταθούν σε όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι περισσότεροι, γύρω στις 20.000, θα προτιμήσουν τη Θεσσαλονίκη, που δεν είχε αναλάβει ακόμα από το πλήγμα της άλωσης της από τους Τούρκους. Τους τράβηξε ίσως η τοποθεσία της πόλης σε θέση κλειδί. Ίσως όμως και οι σουλτάνοι επιδίωξαν να την εποικίσουν με καινούριο ενεργό πληθυσμό. Με την άφιξη τους, η ερημωμένη πολιτεία θα ξυπνήσει από τη νάρκη της και θα ξαναγίνει ένα οικονομικό κέντρο πρώτης γραμμής, όπως και στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια. Ο αιώνας όμως που ακολούθησε την έξοδο θα είναι επίσης και η χρυσή εποχή του πνεύματος. Η Θεσσαλονίκη εξελίσσεται σε σπουδαίο κέντρο θεολογικών σπουδών, θα προσελκύσει σπουδαστές απ' όλο τον κόσμο, θα αναδείξει εξέχουσες προσωπικότητες, ραβίνους, ποιητές, γιατρούς, που η φήμη τους θα απλωθεί σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Ακριβώς τότε, το 1537, θα τιμηθεί με τον τίτλο της "Μητέρας του Ισραήλ" από τον Σαμουέλ Ούσκουε, Εβραίο ποιητή από τη Φεράρα.

Η φήμη της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης θα τραβήξει κι άλλους καταδιωγμένους Εβραίους που θα καταφύγουν σ' αυτήν αναζητώντας ένα φιλόστοργο άσυλο. Τους πρώτους εξόριστους Σεφαραδίμ του 1492 θα ακολουθήσουν Εβραίοι από τη Σικελία και από την Ιταλία, που έρχονται ένα χρόνο αργότερα, διωγμένοι κι αυτοί από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα. Σε λίγο θα τους μιμηθεί ο Βασιλιάς της Πορτογαλίας Εμμανουήλ, που στις 5 Δεκεμβρίου 1496 διατάζει κι αυτός τους Εβραίους της χώρας του να εκχριστιανιστούν ή να φύγουν. Η έξοδος των Εβραίων της Πορτογαλίας αρχίζει στο τέλος του Οκτωβρίου του 1497 κι ένα μεγάλο μέρος τους θα καταφύγει στη Θεσσαλονίκη. Όμως κι εκείνοι που έμειναν πίσω, οι επιφανειακά εκχριστιανισμένοι, οι αποκαλούμενοι Conversos ή maranos, θα εξοριστούν ανάμεσα 1636 - 1560, θύματα της ιδεολογίας του limpieza de sangre (καθαρότητα του αίματος).

Μέσα στον 16ο και από τις αρχές του 17ου αιώνα έρχονται νέα κύματα προσφύγων από την Προβηγκία, την Πολωνία, την Ιταλία, την Ουγγαρία και τη Βόρεια Αφρική. "Μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα ήτανε σπάνιο να φτάσει καράβι στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης δίχως ν' αφήσει μερικούς Εβραίους", γράφει ο P. Risal (I. Νεχαμά).

Έτσι το εβραϊκό στοιχείο θα επικρατήσει και αριθμητικά. Το 1519, σύμφωνα με τουρκικές αρχειακές πηγές, κατοικούν στη Θεσσαλονίκη 1.374 μουσουλμανικές οικογένειες και 282 άγαμοι, σύνολο περίπου 6.870 άτομα. Οι χριστιανοί φτάνουν τις 1.078 οικογένειες και υπάρχουν 355 άγαμοι, σύνολο περίπου 6.635 άτομα. Οι Εβραίοι αριθμούν 3.143 οικογένειες και 530 άγαμους, σύνολο περίπου 15.715 άτομα.

Οι Εβραίοι θα καταλάβουν τις ερειπωμένες κι έρημες σχεδόν συνοικίες της κάτω από την Εγνατία περιοχή της πόλης, από το Βαρδάρι μέχρι τη σημερινή Διαγώνιο.
Από τις αρχές του 16ου αιώνα, τα Οθωμανικά αρχειακά έγραφα αναφέρουν 16 εβραϊκές συνοικίες. Εκεί, στις συνοικίες αυτές, οι Εβραίοι θα συσπειρωθούν χωρισμένοι σε αυτόνομες, ξεχωριστές κοινότητες, σύμφωνα με τον τόπο της καταγωγής τους, Επίκεντρο της κάθε κοινότητας είναι η συναγωγή, που στην πραγματικότητα δεν είναι μόνο πνευματικό και διοικητικό κέντρο, αλλά και απτό πνεύμα των αυτονομιστικών τάσεων κάθε ομάδας Εβραίων που προσπαθεί να κρατήσει πεισματικά την ανεξαρτησία της σε σχέση με τις άλλες, Η ρευστότητα όμως των ορίων ανάμεσα στις Κοινότητες αλλά και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες που αναλαμβάνουν ορισμένες απ' αυτές, από τις αρχές ήδη του 16ου αιώνα, ιδιαίτερα στην υφαντουργία, γεννούν έντονους πολιτικούς ανταγωνισμούς, Οι διενέξεις εκδηλώνονται κύρια όταν έρχεται η στιγμή της εκλογής του ραβίνου ή των άλλων διοικητικών οργάνων, ή όταν ορισμένοι προύχοντες επιδιώκουν να επιβάλουν αυθαίρετα τις απόψεις τους. Αλλά και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες απαιτούν όλο και περισσότερο κάποια ευρύτερη κοινή αντιμετώπιση, ιδιαίτερα επειδή οι κοινότητες συναλλάσσονται με τις τουρκικές αρχές. Κι εδώ βρίσκεται το σπέρμα της σύνδεσης των ανεξάρτητων συναγωγών - κοινοτήτων σε μία ομοσπονδία, χαλαρή στην αρχή και στενότερη όσο περνά ο καιρός και το επιβάλλουν οι περιστάσεις. Τέκνο της στάσης αυτής είναι και η κοινή συναγωγή - σχολή "Ταλμούδ Τορά α γκαδόλ", που ιδρύθηκε το 1520.

Κείμενα του 16ου αιώνα μας πληροφορούν ότι η βιοτεχνία είναι η κύρια απασχόληση της πλειονότητας του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης, Οι Εβραίοι μετανάστες έφεραν μαζί τους μεθόδους εργασίας άγνωστες ως τότε. Η πιο αναπτυγμένη βιοτεχνία είναι η υφαντουργία. Από το 1515 το οθωμανικό δημόσιο καλύπτει το σύνολο σχεδόν των αναγκών του σε υφάσματα, με τα προϊόντα των Εβραίων υφαντουργών της Θεσσαλονίκης. Δέχεται, στη συνέχεια, να καταβάλουν οι συναγωγές - κοινότητες σε είδος τον κεφαλικό φόρο που αναλογεί στα μέλη τους. Τα υφάσματα: αυτά χρησιμοποιούνται για τις στολές του τουρκικού στρατού, Το 1540 οι συναγωγές παίρνουν στα χέρια τους την παραγωγή χρησιμοποιώντας τους απόρους τους έμμισθους εργάτες και διαθέτοντας τα κέρδη για τη συντήρηση των φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τους. Αποστολή της Κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη, το 1568, με επικεφαλής τον Μωσέ Αλμοσνίνο, επισημοποιεί με νέο σουλτανικό διάταγμα τα κεκτημένα προνόμια που είχαν χορηγηθεί αρχικά από τον Σουλτάνο Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή και τα έγγραφα τους είχαν χαθεί στην πυρκαγιά του 1545. Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης αναγνωρίζεται πια ως "Musselemlik", δηλ. αυτόνομη διοικητική μονάδα υπαγόμενη απευθείας στην Υψηλή Πύλη. Μπορεί, επίσης, να προμηθεύεται τις πρώτες ύλες σε τιμή χαμηλότερη εκείνης της ελεύθερης αγοράς.

"Έτσι ο Εβραϊσμός της Θεσσαλονίκης θα γνωρίσει μια μεγάλη περίοδο μεγάλης ακμής που θα ανακοπεί μόνο στις αρχές του 17ου αιώνα, με την ανακάλυψη καινούριων θαλάσσιων δρόμων, την ύφεση της δραστηριότητας της Βενετίας και την εμπλοκή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μία σειρά από χαμένους πολέμους. Η πολιτική κατάπτωση θα έλθει σαν επακόλουθο της οικονομικής, καθώς την εποχή αυτή υποχωρούν σημαντικά οι βιβλικές σπουδές, ενώ αντίθετα, γνωρίζει έξαρση ο μυστικισμός και ο αποκρυφισμός με τη μελέτη της "Καβάλα" και του κυριότερου μέρους της, του "Ζοχάρ".
Μέσα στο κλίμα αυτό, εμφανίζεται, το 1655 στη Θεσσαλονίκη ο Σαμπετάι Σεβή από τη Σμύρνη, που διακηρύσσει ότι ο αναμενόμενος Μεσσίας, βασιλιάς του Ισραήλ και λυτρωτής του εβραϊκού λαού. Η απήχηση που βρίσκει το κήρυγμα του θα διαγείρει τις ανησυχίες των τουρκικών αρχών που θα συλλάβουν και θα τον καταδικάσουν σε θάνατο το 1666. Τότε ο Σαμπετάι Σεβή θα προσχωρήσει στον Μωαμεθανισμό για να σώσει τη ζωή του. Οι Εβραίοι είχαν ήδη διχαστεί σε εκείνους που τον πίστεψαν και σ' εκείνους που τον αντιμετώπισαν σαν ανισόρροπο και απατεώνα. Οι πρώτοι, γύρω στις τριακόσιες οικογένειες, θα τον ακολουθήσουν στην αποστασία του δημιουργώντας την ιδιότυπη κοινωνία των εβραιομουσουλμάνων, που έμεινε γνωστή με την επωνυμία "Donmeh" (αποστάτης).

Η ομαδική αποστασία δημιούργησε τεράστια προβλήματα. Εκατοντάδες οικογένειες, καθώς και οι συντεχνίες, διχάστηκαν. Και η κατάσταση αυτή δεν ήταν δυνατό να αντιμετωπιστεί ούτε μεμονωμένα από τις ανεξάρτητες κοινότητες - συναγωγές, ούτε από τα ομοσπονδιακά σώματα, παρά τις ικανότητες και το κύρος των ηγετικών στελεχών τους. Ακόμα, η οικονομική κρίση θα καταστήσει προβληματική τη διατήρηση των ξεχωριστών, κατά κοινότητα - συναγωγή, πνευματικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Γι' αυτό οι κοινότητες αυτές που άλλοτε υπεραμύνονταν πεισματικά της ανεξαρτησίας τους, θα εκχωρήσουν διαδοχικά όλο και περισσότερα από τα δικαιώματα τους στην κεντρική ομοσπονδιακή αρχή, που έχοντας πια αυξημένες υποχρεώσεις, αλλά και εξουσίες, έπρεπε να λειτουργήσει σε πιο συστηματική βάση. Τελικά, γύρω στο 1680, οι μικρές ανεξάρτητες κοινότητες θα ενοποιηθούν σ' έναν και μόνο οργανισμό, που θα διοικείται από τριανδρία ραβίνων και επταμελές συμβούλιο λαϊκών.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ακόμα και σ' αυτά τα δύσκολα χρόνια οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατηρούν την κοινοτική τους οργάνωση σε υποδειγματικό βαθμό, παρά τη στασιμότητα στην καλλιέργεια των γραμμάτων και στη διακίνηση των ιδεών που έρχεται σαν φυσιολογικό επακόλουθο του σχίσματος, της οικονομικής κρίσης και των καταπιέσεων των γενιτσάρων.

Η Εβραϊκή Κοινότητα, πάντως, θα γνωρίσει στη διάρκεια της περιόδου αυτής έναν πραγματικό μεσαίωνα. Η αναγέννηση θα έλθει όμως προς τα μέσα του 19ου αιώνα με τη στροφή προς τα δυτικά πρότυπα που συμπορεύεται με την οικονομική ευεξία, μέσα στις συνθήκες αφύπνισης του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, της βιομηχανικής επανάστασης και της νεοαποικιακής εξόρμησης προς την ανατολή. Στους κόλπους του Εβραϊσμού, τα νέα μηνύματα μορφοποιούνται στο κίνημα της "Ασκαλά", δηλαδή της εξόδου από τα πνευματικά όρια της Βιβλικής και μεταβιβλικής παράδοσης και της μελέτης και καλλιέργειας της σύγχρονης εξωθρησκευτικής σκέψης και τέχνης. Ειδικότερα στην ανατολή και στην πόλη της Θεσσαλονίκης, διαμορφώνονται κάποιες νέες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, καθώς ο οθωμανικός δεσποτισμός προσπαθεί να μεταβάλει πρόσωπο. Οι γενίτσαροι εξοντώνονται το 1826, ενώ με τα φιρμάνια Χάτι Χουμαγιούν και Γκιουλχαντέ (1836 και 1854) παραχωρούνται για πρώτη φορά κάποια πολιτικά δικαιώματα στις μη μουσουλμανικές εθνότητες της αυτοκρατορίας. Η ευρύτερη επίσης διείσδυση των βιομηχανικών προϊόντων της Δύσης θα μεταβάλει τη Θεσσαλονίκη σε πόλη - πρακτορείο και θα συντελέσει στην επέκταση και στον εκσυγχρονισμό της. Μέρος των βυζαντινών οχυρώσεων κατεδαφίζεται από το 1869.

Οι πυρκαγιές του 1890, 1896, 1898 θα προσφέρουν την ευκαιρία μιας πολεοδομικής αναμόρφωσης. Οι καμένες ζώνες ρυμοτομούνται, οι στενοί δρόμοι διαπλατύνονται, έρχονται το τρεχούμενο νερό, το ηλεκτρικό ρεύμα, το τραμ και ο σιδηρόδρομος που από το 1871 θα συνδέσει τη Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη και την Ευρώπη. Εγκαινιάζονται ακόμα νέα έργα στο λιμάνι, ανοίγουν σύγχρονες τράπεζες και το 1854 ιδρύεται η πρώτη σύγχρονη βιομηχανική μονάδα, ο αλευρόμυλος των ιταλό - εβραίων Αλλατίνη που λειτουργεί μέχρι σήμερα. Οι Εβραίοι κρατούν επίσης τους 38 από τους 54 μεγάλους εμπορικούς οίκους της πόλης και αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία του εργατικού της δυναμικού. Η Θεσσαλονίκη διατηρεί βέβαια την πολυεθνική της δομή, όμως η δημογραφική και οικονομική υπεροχή της εβραϊκής της Κοινότητας θα αποτελεί μία από τις πιο αξιοσημείωτες ιδιαιτερότητες της. Στο τέλος, λοιπόν, του 19ου αιώνα, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ξεπερνούν τις 70.000 ψυχές, αποτελώντας το μισό του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Η κοινωνική πρόνοια διευρύνεται και παρέχεται μέσα από σύγχρονα φιλανθρωπικά ιδρύματα, όπως η Ματανώθ Λαεβιονίμ, που συντηρεί μαθητικά συσσίτια, η Τορά Ουμλαχά που υποστηρίζει οικονομικά τους άπορους σπουδαστές και μεριμνά για την επαγγελματική τους αποκατάσταση, τα ορφανοτροφεία Αλλατίνη και Αμποάβ, το άσυλο ψυχοπαθών Λιέτο Νοάχ, το νοσοκομείο Χίρς (το σημερινό Ιπποκράτειο), το υγειονομικό ίδρυμα Μπικούρ Χολίμ και αργότερα το γηροκομείο Σαούλ Μοδιάνο. Αναμορφώνεται ακόμα η εκπαίδευση με τον εκσυγχρονισμό των δεκάδων ενοριακών σχολείων και της παραδοσιακής σχολής Ταλμούδ Τορά και με την ίδρυση, το 1873 της σχολής της Alliance Israellite Universelle. Εβραιόπουλα στοιχειοθετούν και την κύρια πλατεία των πολυαρίθμων ξένων σχολείων.

Η Κοινότητα θα δεχθεί το 1891 χιλιάδες πρόσφυγες θύματα των πογκρόμ στην τσαρική Ρωσία και θα τους στεγάσει μαζί με τα θύματα της πυρκαγιάς του 1890 (και αργότερα της πυρκαγιάς του 1917) στους νεοδημιουργημένους συνοικισμούς του Βαρώ-νου Χιρς, της Καλαμαριάς, του 0151, του Ρεζή Βαρδάρ κ.λπ.

Οι δύο πρώτοι συνοικισμοί αποτελούν και την πρώτη απόπειρα οργανωμένης δόμησης στη Θεσσαλονίκη. Εβραϊκή θα είναι και η "El Lunar", η πρώτη εφημερίδα που θα κυκλοφορήσει στη Θεσσαλονίκη το 1864. Θα ακολουθήσουν, το 1875 η "La Epoca" και πιο ύστερα οι ανεξάρτητες "La Impercial", "Le Progress", "Journal de Salonique", "La Liberte", "Opinion", "L1 Indepentant", οι σιωνιστικές "La Nation", "El Avenir", "Renacencia Judia", "La Esperanca", "Pro Israel" κ.ά.

To 1908 το νεοτουρκικό κομιτάτο εδραιώνει την επανάσταση του στη Θεσσαλονίκη και με έδρα αυτή την πόλη ανατρέπει τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ. Ευθύς μετά την νεοτουρκική επανάσταση δραστηριοποιείται ανοιχτά στη Θεσσαλονίκη το σιωνιστικό κίνημα με την ίδρυση της λέσχης "Μπενέ Σιών" και του αθλητικού συλλόγου "Μακαμπή". Ο σιωνισμός είχε πρωτοεμφανιστεί στην πόλη από το 1899, καλυπτόμενος αρχικά κάτω από τον Μανδύα σωματείων όπως η "Καδίμα" που πρόβαλε σαν κύριο σκοπό την διάδοση της εβραϊκής γλώσσας.

Σχεδόν ταυτόχρονα, το 1909, μέσα από την πολυάριθμη εβραϊκή εργατική τάξη της Θεσσαλονίκης γεννιέται και η σοσιαλιστική εργατική ομοσπονδία, η περισσότερο γνωστή με τον στην ισπανοεβραϊκή γλώσσα τίτλο της "Φεντερασιόν", που θα λειτουργήσει αυτόνομα μέχρι το 1918, όταν μαζί με άλλες ελληνικές αριστερές οργανώσεις έγινε συνιδρύτρια του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος, που αργότερα μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος. Ιδρυτής και ηγέτης της Φεντερασιόν ήταν ο Αβραάμ Μπεναρόγια.

Στις 26 Οκτωβρίου 1912 η Θεσσαλονίκη είναι ξανά ελληνική. Η διοίκηση της Κοινότητας θα γίνει αμέσως δεκτή από τον Βασιλιά Γεώργιο Α' που υπόσχεται πλήρη ισοτιμία των Εβραίων στα πλαίσια των νόμων. Οι υποσχέσεις αυτές επαληθεύονται καθημερινά στην πράξη. Γι' αυτό η απόπειρα των Βουλγάρων να προσεταιρισθούν τους Εβραίους, μια και στερούνταν σοβαρής εθνολογικής βάσης στην πόλη, δεν έχει κανένα αποτέλεσμα. Αντίθετα, η Ελληνική διοίκηση κερδίζει όλο και περισσότερο την εμπιστοσύνη του τοπικού αλλά και του διεθνούς Εβραϊσμού, που εκφράζεται όλο και πιο ευνοϊκά γι' αυτήν και υποστηρίζει ανοιχτά τις ελληνικές διεκδικήσεις στη διανομή των ευρωπαϊκών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους.

Έτσι αρχίζει για τους Εβραίους η νέα περίοδος της ένταξης τους στο ελληνικό κράτος. Η πρώτη μεταπελευθερωτική δεκαετία που σημαδεύεται από εθνικές περιπέτειες, όπως ο διχασμός, η μεγάλη πυρκαγιά του Αυγούστου του 1917 και η Μικρασιατική Καταστροφή, θα κλείσει με τη μαζική εγκατάσταση πολυαρίθμων προσφύγων. Ιδιαίτερα η πυρκαγιά του 1917 ήταν ένα τρομερό πλήγμα. Η Κοινότητα δεν μπόρεσε να συνέλθει ξανά, καθώς 53.737 Εβραίοι έμειναν άστεγοι και καταστράφηκαν τα διοικητικά κτίρια της Κοινότητας και της αρχιραβινείας, τριάντα συναγωγές, οι εγκαταστάσεις των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, τα διδακτήριο της Alliance και δέκα σχολές. Έτσι πολλοί Εβραίοι θα μεταναστεύσουν στο εξωτερικό στη διάρκεια του μεσοπολέμου και ιδιαίτερα ύστερα από το θλιβερό γεγονός του εμπρησμού του συνοικισμού Κάμπελ από εξτρεμιστικά στοιχεία (1931). Οι περισσότεροι θα εγκατασταθούν στη γη του Ισραήλ. Παρ' όλα αυτά η Κοινότητα θα αριθμεί το 1940 πάνω από 50.000 ψυχές. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ζουν αρμονικά με τους χριστιανούς συμπολίτες τους και εκτελούν στο ακέραιο το καθήκον τους απέναντι στην ελληνική πατρίδα, στον πόλεμο του '40 - '41" καθώς 12.898 απ' αυτούς θα στελεχώσουν τις ένοπλες δυνάμεις (343 αξιωματικοί). Οι απώλειες τους ανέρχονται σε 513 νεκρούς και 3.743 τραυματίες.

Η υποδούλωση της Ελλάδας στις δυνάμεις του άξονα θα σημάνει την αρχή του τέλους.

To Ολοκαύτωμα